Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu
Çocuklar deprem, fiziksel, duygusal ya da cinsel şiddet, araba kazası, sevilen birinin ölümü gibi travmatik olaylar yaşadıklarında, başkasının yaşadığı bir travmatik olaya tanıklık ettiklerinde ya da bakımverenlerinden birinin başına gelen bir travmatik olayı öğrendiklerinde derinden sarsılabilirler. Bu durum ilişkilerini ve gündelik hayatlarını engelleyen şiddetli semptomlara neden olabilir. Bu semptomlar bir aydan uzun sürdüğünde travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) teşhisi koyulabilir. TSSB ciddiye alınması gereken bir psikolojik rahatsızlıktır ve kesinlikle bu alanda eğitim almış ve deneyimli bir ruh sağlığı uzmanından destek alınması gerekir.
Çocuklarda travmaya neden olan olaylar
Aşağıdaki olaylar çocuklarda travma sonrası stres bozukluğuna neden olabilir:
- Fiziksel, cinsel veya duygusal kötü muamele veya ihmal (taciz, okul veya mahalle zorbalığı, ebeveyn suistimali vb.)
- Şiddet veya suç mağduru veya tanığı olmak (gasp, tecavüz, işkence, esir tutulma, kaçırılma vb.)
- Yakın bir aile üyesinin veya arkadaşının ciddi hastalığı veya ölümü
- Deprem, sel gibi doğal afetler
- Savaş, yangın gibi insan yapımı trajediler
- Ciddi kazalar (araba veya tren kazası gibi)
- Özellikle 6 yaşından küçük çocuklarda; invaziv tıbbi prosedürler
- Bir hayvan tarafından ısırılmak
Bazı çocuklar travmatik olay sonrası kalıcı bir travmatizasyon yaşamazken bazıları diğerlerine göre daha fazla TSSB geliştirme riski altındadır. Çocuğun travmatik olaya yakın olması, travmanın şiddeti, travmatik olayın uzun sürmesi, birden fazla kez tekrarlanması, çocuğun baş etme becerilerinin yetersiz kalması, aileden ve toplumdan yeterince destek alamaması gibi faktörler travmatizasyonun uzaması ve daha şiddetli olmasına yönelik riski arttırır.
Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu nasıl anlaşılır?
TSSB belirtileri çocuklarda travmatik olaydan hemen sonraki süreçte başlayabilir ya da gecikmeli başlayarak 6 ay veya daha uzun süre sonra da görülebilir. Tedavi edilmezse belirtiler kronik hale gelebilir. Eğer çocukta veya ergende aşağıdaki belirtiler bir aydan uzun süredir devam ediyorsa TSSB teşhisi konulabilir:
- Düşüncede veya oyunda olayı tekrar tekrar yaşamak
- Kabuslar ve uyku bozuklukları
- Bir şeyler olayı hatırlattığında çok üzülmek
- Olumlu duygu hissedememek
- Şiddetli korku veya üzüntü
- Öfke patlamaları, yıkıcı, saygısız davranışlar
- Gergin ve tetikte hissetmek, kolayca ürkmek
- Çaresiz, umutsuz veya içine kapanık davranmak
- Olayın olduğunu inkâr etmek
- Eskiden zevk aldıkları şeylere ilgi kaybı, uyuşmuş hissetmek
- Olayla ilişkili yerlerden veya kişilerden kaçınmak
- Kendini ya da başkasını suçlamak
- Gerçekle bağını kaybetmek
- Okulda sorunlar, konsantrasyon zorluğu
- Erken yaşta ölme endişesi
- Baş ağrısı, karın ağrısı gibi fiziksel semptomlar
6 yaşından küçük çocuklarda daha büyük çocuklar, gençler ve yetişkinlerden farklı olarak aşağıdaki belirtiler görülebilir:
- Altını ıslatmak ve parmak emme gibi yaşına uygun olmayan davranışlara geri dönmek
- Konuşmayı unutmak veya konuşamamak
- Oyun sırasında tekrarlı biçimde travmatik olayı canlandırmak
- Bir ebeveyne veya başka bir yetişkine alışılmadık derecede bağımlı olmak, sürekli biçimde sarılarak ağlamak
- Öfke nöbetleri
- Karanlıktan, canavarlardan veya yalnız kalmaktan korkmak
Bu belirtiler travmatik bir olayı takip eden süreçte tüm çocuklarda ortaya çıkabilir ve ilk bir aylık süreç içerisinde “olağandışı bir olaya verilen olağan tepkiler” olarak adlandırılır. Dolayısıyla travmatik olayın bitmesinin ve tehdidin ortadan kalmasından sonraki bir aylık sürede bu tepkilerden korkmamak, bunların normal olduğunu bilmek gerekir. Ancak çocukta çok yoğun bir stres varsa, uykularında ve iştahında ciddi bir bozulma gözlemleniyorsa bir ayı beklemeden de bir uzmana danışmakta fayda vardır.
TSSB yaşayan çocuklar huzursuz, kıpır kıpır olabildikleri veya dikkatlerini toplamakta ve organize olmakta zorlandıkları için, bazen belirtiler dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile karıştırılabilir. Ancak deneyimli bir akıl sağlığı uzmanı bu iki problemi birbirinden ayırabilir.
Çocuklarda TSSB nasıl teşhis edilir?
Travma yaşayan her çocuk veya ergen TSSB geliştirmez. Eğer semptomlar 1 aydan fazla süredir devam ediyorsa ve çocuğun gündelik yaşamını olumsuz yönde etkiliyorsa TSSB’den şüphelenmek gerekebilir. TSSB’de semptomlar genellikle travmayı takip eden 3 ay içinde başlasa da bazı vakalarda aylar veya yıllar sonra da ortaya çıkabilir. Teşhis için kapsamlı bir psikiyatrik değerlendirme yapılır. Ancak çocuklar travmatik olay hakkında bazen konuşmak istemeyebilir. Bu nedenle sağlıklı bir değerlendirme için çocuklarla deneyimi olan bir ruh sağlığı uzmanına ihtiyaç vardır.
Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu tedavisi
TSSB tedavi edilebilen bir problemdir. Erken teşhis ve müdahale çocuğun normal ve sağlıklı gelişimi ve yaşam kalitesi için son derece önemlidir. Tedavi süreci, ruh sağlığı uzmanının çocuğu ve aileyi kapsamlı olarak değerlendirmesine göre belirlenir. Çocuğun yaşı, genel sağlığı, tıbbi geçmişi, semptomlarının kapsamı, belirli ilaçlara veya terapilere toleransı tedavide yol gösterici unsurlardır. Tedavide bilişsel davranışçı terapi veya ilaç tedavisi ya da her ikisi birden tercih edilebilir.
- Bilişsel davranışçı terapi: Terapinin amacı, çocuğun (veya ergenin) kaygısıyla başa çıkmasına ve travmatik strese neden olan durumun üstesinden gelmesine yardımcı olmaktır. Konuşma terapisinin yanında özellikle küçük çocuklarda konuşma, oyun, çizim ve hikâye aktiviteleri de uygulanır. Terapiye ebeveynlerin de dahil edilmesi tedavinin başarısı için önem taşır.
- İlaç tedavisi: Semptomlara depresyon ya da anksiyete eşlik eden çocuklarda sakinleştirmek amacıyla antidepresan veya antianksiyete ilaçları reçete edilebilir. İlaçlar çoğu zaman psikoterapi sürecini de destekleyici olarak değerlendirilirler. İlaçlar mutlaka bir çocuk ve ergen psikiyatristinin reçete ettiği ölçüde kullanılmalı ve uzman görüşü olmaksızın kendiliğinden bırakılmamalıdır.
Tedaviye başlamadan önce, özellikle çocukta travmaya neden olan durumların ortadan kaldırılması (örneğin çocuk istismar mağduruysa, sosyal hizmetler, polis veya hukuk sistemi ile çocuğun fiziksel güvenliğinin sağlanması gibi) gerekir. İyileşme süresi değişkendir. Bazı çocuklar 6 ay içerisinde tamamen iyileşirken bazı çocuklarda bu daha uzun sürebilir. Ebeveynler, bakıcılar ve okul ortamı tarafından sağlanan çok yönlü destek çocuğun daha hızlı iyileşmesine ve normal hayatına dönmesine yardımcı olur.
Çocuğuma nasıl yardım ederim?
Ebeveynler TSSB yaşayan çocukların iyileşmesinde hayati bir rol oynarlar. Ancak bu zor bir durumdur ve onların da desteğe ihtiyaçları olacaktır. Çocuğunuza yardım etmek için neler yapabilirsiniz?
- Her şey normalmiş gibi davranmayın. O travmatik olay yaşandı, bunu kabul edin. Çocuğunuzun olayla ilgili soruları olursa kaçamak yanıtlar vermekten kaçının. Yaşına uygun biçimde, fazla detaya girmeden mümkün olduğunca dürüstçe bir şekilde soruları yanıtlamaya çalışın. Yanıtını bilmediğiniz ya da emin olmadığınız bir soru sorarsa “Bunun yanıtını bilmiyorum ama senin için öğrenebilirim ve sonra seninle paylaşabilirim” diyerek yanıtı sonrasında verebilirsiniz.
- Eğer çocuğunuza TSSB teşhisi konulduysa sizin de tedavinin bir parçası olduğunuzu asla unutmayın ve size yol göstermesi için bir ruh sağlığı uzmanından yardım isteyin.
- Çocuğunuzun güvende hissetmesine ve rahatlamasına yardımcı olun. Rahatlamak için birlikte nefes çalışmaları yapın. Çocuğunuzla temasınızı artırın, özellikle de sarılmak gibi şefkatli dokunuşları daha fazla yapabilirsiniz.
- Çocuğunuz olumlu duygular hissetmekte zorlanıyor olabilir. Birlikte oyun oynamak, doğa gezintileri, müzik, sanat, yemek aktiviteleri gibi keyif aldığınız şeyleri yapın.
- Çocuğunuzun her zaman yanında olduğunuzu hissetmesini ve bunu atlatacağını bilmesini sağlayın.
- Çocuğunuzun tedavisiyle ilgilenen uzmanla her zaman iletişim içinde olun.
- Çocuğunuzun okuluna ve öğretmenine yaşadığı sorunla ilgili bilgi verin ve destek talep edin.
- Travmatik olaylardan sonra, özellikle de küçük yaştaki çocuklar, bu olayın kendilerinin yaptığı yanlış bir şeyle ilgili olduğunu ve cezalandırıldıklarını düşünebilir. Örneğin “ben odamı toplasaydım deprem olmazdı” ya da “ellerimi yıkamadığım için anneme araba çarptı” gibi düşünerek kendilerini suçlayabilirler. Böyle durumlarda travmatik olayın onların yaptığı ya da yapmadığı bir şeyle ilgili olmadığını net biçimde vurgulamak önemlidir.
- Özellikle de ölümlü bir olay olduysa çocuğunuz sizin de öleceğinizden, deprem gibi bir olay olduysa sizin de evinizin yıkılacağından korkabilir. Böyle durumlarda çocuğunuza güven verin: “Ben yanındayım, bir yere gitmeyeceğim ve birlikte güvendeyiz.”
- Çocuklar pek çok olayı oyunla anlamlandırır ve özellikle travmatik olaylardan sonra olayı anlamlandırabilmek için tekrar tekrar travmatik olayı canlandıran ögeleri içeren oyunlar kurarlar. Bu oyunların normal olduğunu ve çocuğunuzun iyileşme sürecinin bir parçası olduğunu bilin, oyunlarına müdahale etmeden eşlik etmeyi deneyin.
Psikoloji
Kaynak ve referanslar
Klinik Psk. Ali Bıçak
Klinik Psk. Gülşah Erkal